ساعدیه خوانی، نوایی در دل هور

اعتدال نخبگان- رسول عوده زاده :در تاریخ پر از فراز و نشیب، جنگ و مهاجرت مردم عرب در جنوب غرب ایران، آواز روستایی یا ریفی بهترین شاهد و راوی آن وقایع بوده است.

این آواز از بدو پیدایش، زندگی را با تمام جزییاتش ترجمه کرده است. آواز روستایی چندین مرحله را طی کرد، قرن ها پیش، تنها آوازی بود که در گلوی تالاب ها و هورها می چرخید، پس از ورود بریتانیا به منطقه بین النهرین و ورود دستگاه های ضبط صدا، این آواز در سراسر عراق و جنوب ایران گسترش یافت. این آوازخوانی فقط یک آهنگ ساده نیست که با فضای هنری معین و محدودی سروکار داشته باشد، بلکه مدت هاست دچار تنگ نظری شده و کنار گذاشته شده است تا اینکه اکنون در لابه لای سنگ آسیاب های فراموشی دست وپا می زند.

غنای ریفی وقتی خوانده می شود، مانند پرنده سومری است که ربابه غم خود را به دوش می کشد و به پرواز درمی آید تا فریاد بزند؛ به این امید که علاقه مندان به این سبک و سیاق آن را بشنوند و حیثیت و شکوهش را بازگردانند.

آواز روستایی و مراحل شکل گیری آن پیوند تنگاتنگی با زندگی مردم عرب اهواز به ویژه ساکنان روستایی داشته است؛ آوازی که صادقانه و شفاف شادی ها و غم های آنها را بیان می کند. در اینجا درصددیم یکی از سبک های ناشناخته برای مخاطب فارسی زبان را معرفی کنیم؛ طور ساعدیه. قبل از پرداختن به خود ساعدیه لازم است توضیحی درباره طور در فرهنگ موسیقایی عرب داده شود.

یک سبک غنایی به موسیقی خاصی اطلاق می شود و نام خود را از نام خواننده ای که برای اولین بار آن را خوانده است، می گیرد. مانند طور الحویزاوی / برگرفته از نام شهر حویزه و طور الصبی / برگرفته از اقلیت دینی صابئین مندایی.

فاطمه الظاهر، پژوهشگر عراقی حوزه موسیقی و مدیر مرکز الوتر السابع در مقاله ای تحت عنوان «تفاوت های مقام عراقی و سبک های ریفی» می نویسد: «طورهای روستایی، ابوذیه خوانی است و به صورت فی البداهه خوانده می شود. هیچ قاعده یا قالب موسیقایی سخت گیرانه ای مانند مقام عراقی بر آنها حاکم نیست، بلکه خواننده بااستعداد و قابلیت های اجرایی خود به بداهه خوانی می پردازد. گاهی به این نوع آواز، مقامات روستایی می گویند، در واقع نوعی آواز و موسیقی عامیانه با قدمت بیش از صد سال است که تا پیش از روحی الخماش موسیقیدان عراقی – فلسطینی تدوین و ثبت نشده بودند و با همت این نوازنده چیره دست حدود ۳۵ طور و سبک روستایی احصا شد. اما آنچه واضح است اینکه هر یک از سبک های روستایی دارای مقامی است که در آن خوانده می شود، مانند (طور المحمداوی در مقام صباء، طور الحیاوی در مقام البیات و…)». این سبک ها بعدا توسط ثامر العامری، پژوهشگر عراقی در کتابی با عنوان «المغنون الریفیون والاطوار الریفیه» به طور مفصل تر و جامع تر گردآوری شدند.

کتاب های «هویت ملی در ترانه های اقوام ایرانی» و «موسیقی قوم عرب» که توسط بهمن کاظمی و با همکاری مهدی دغاغله به نگارش درآمده اند، دو اثر میدانی و تخصصی با زبانی تئوریک هستند که خواننده را با موسیقی قوم عرب ایران آشنا می کنند. طبق این دو اثر، موسیقی عربی در پنج مکتب شامل موسیقی مصر و شام، شمال آفریقا، عراق، خلیجی و موشحات اندلسی تصنیف می شود که موسیقی مردم عرب اهواز در رده مکتب عراق جای دارد.

«علوانیه»، «البنیه»، «العموریه»، موسیقی شادی، موسیقی کار در زمان برداشت محصول، ماهیگیری، آسیاب گندم و برنج و آب آوردن زنان از رودخانه، موسیقی کودکان مثل گرگیعان، موسیقی حماسه مثل هوسه و موسیقی باورها در زمان خسوف و طلب باران از انواع سبک ها و مقام های موسیقی رایج در استان خوزستان است که منشا و خاستگاه این ملودی ها خوزستان بوده و در هیچ جای دیگری یافت نمی شود که بیانگر میراث فرهنگی و اصلی این مردمان است. به گفته این پژوهشگران، موسیقی اهوازی مکتبی دارای تشابه و درعین حال تمایز با مکتب عراقی است. وجه شبه آن با موسیقی عراقی سبک «ساعدیه»، «سویحلی»، «نای»، «عتابه»، «ابوذیه» و «حسچه» و وجه تمایز آن «علوانیه»، «البنیه»، «العموریه» و موسیقی داستانی است.

طور ساعدیه برگرفته از نام یک عشیره به همین نام ساکن در جنوب عراق و جنوب ایران به ویژه تالاب هورالعظیم است. این سبک نام دیگری نیز دارد که با آن شناخته می شود و آن «السره» به معنای ردیف یا صف است. دلیلش هم این است که مردم هورنشین برای ماهیگیری در تالاب که اغلب در شب اتفاق می افتد، به صورت گروهی سوار بر قایق (یا مشحوف) یکی پس از دیگری حرکت می کنند و معمولا به دلیل کاهش دید و پر پیچ وخم بودن تالاب، جهت جلوگیری از گم شدن اعضا، این طور را یکی پس از دیگری می خوانند تا همه در «سره» بمانند.

سرنوشت این نوع آواز از بدو پیدایش این بود که غم و اندوه و گریه را در برگیرد، زیرا در محیطی رشد و نمو کرده که از بی عدالتی و ظلم رنج می برد، دوری، جدایی و مهجوریت منبع اصلی شکل گیری آن است. قاسم موسی الفرطوسی، محقق عراقی در مقاله ای می نویسد: «در پایان قرن نوزدهم، سبک های موسیقی همچون المحمداوی، الفالحیه الساعدیه و الغافلی در تالاب ها ظهور و بروز پیدا کردند و گسترش یافتند.» یک محقق عراقی دیگر به نام اسراء المرسومی در گفت وگو با روزنامه الزمان معتقد است: «الساعدیه براساس مقام های بیات و صبا خوانده می شود و از پیشگامان آن می توان به محمد نوری، جویسم کاظم و سلمان المنکوب اشاره کرد.»

در این سوی مرز و به طور مشخص در جغرافیایی که اکنون نام خوزستان بر آن نهاده شده است، هنرمندانی برآمده از منطقه این طور را به خوبی اجرا می کنند. در این میان می توان به «سالم الساری»، «وریور الساعدی»، «طالب مجید الساری»، «ابوستار الجلالی»، «کاظم ابو اجواد الساری» و «علی عبد الرضا الساری» اشاره کرد.

برخی پژوهشگران بر این باورند که ساعدیه انشعابی از محمداوی است با این تفاوت که ساعدیه بر مبنای ابوذیه (دوبیتی) خوانده نمی شود، بلکه در بحر موشح خوانده می شود.

هر کشور یا منطقه ای یک رویداد فرهنگی دارد و اغراق نباشد اگر بگوییم یکی از اصیل ترین میراث های موسیقایی ما مجموعه آوازهای ما همچون ساعدیه خوانی، ابوذیه خوانی، موال خوانی و علوانیه خوانی است که اکنون بسیاری از آنها به دلایل مختلفی از جمله دشواری طور و اجرای آن یا ناتوانی در گردش آنها بین نسل ها به دلیل نداشتن مستندات کافی یا مرگ خالقان آنها ناپدید شده اند.

به نظر می رسد برگزاری شب هایی در زمینه خلاقیت موسیقی، همچنین جلساتی برای میزبانی از هنرمندان برجسته و تاثیرگذار و صحبت در مورد تجربیات هنری خود به احیای این میراث فرهنگی ناملموس کمک می کند و به عنوان یک آرشیو برای نسل های آینده عمل خواهد کرد./ اعتماد